Nieoczywiste sojusze: ludzkie, nie-ludzkie, organiczne, technologiczne

Jak podkreśla filozofka Rosi Braidotti, naszą posthumanistyczną kondycję determinują dwie epokowe przemiany: zmiana technologiczna (tzw. czwarta rewolucja przemysłowa) i katastrofa ekologiczna (globalne ocieplenie oraz „szóste wymieranie gatunków”). Na tę samą ambiwalencję wskazuje badacz mediów Benjamin Bratton, mówiąc o technologicznym „przewrocie kopernikańskim”. To kolejny – po odkryciach Kopernika, Darwina i Freuda – cios dla naszego „narcyzmu gatunkowego”, światopoglądu stawiającego człowieka w centrum wszechświata. Według Brattona dynamiczny rozwój nowych technologii uzmysławia nam, że ludzka inteligencja nie jest jedyna, a co więcej – przestaje być inteligencją wzorcową. Coraz doskonalsze maszyny obliczeniowe potrafią myśleć w swoisty sposób – pod pewnymi względami sprawniejszy niż ludzki, coraz częściej też wymykający się naszemu rozumieniu i kontroli (czego figurą są „czarne skrzynki”, procesy automatycznego przetwarzania danych nieprzejrzyste nawet dla twórców algorytmów). Jednocześnie potęga gatunku homo sapiens objawia się w monstrualnej skali zniszczeń środowiskowych, które dzięki technologiom informacyjnym potrafimy rejestrować, mierzyć i przewidywać, ale nie okiełznać. 

W konsekwencji rozdarte jesteśmy między nadzieją a rozpaczą, technoentuzjazmem a klimatyczną depresją. Wspólnie z artystkami i teoretyczkami zastanowimy się nad potencjałem, jaki tkwi w przekroczeniu antropocentryzmu i binarnych opozycji, takich jak: człowiek – zwierzę, duch – maszyna, kultura – natura. Czy zamiast rzucać się w rozpacz lub uciekać w utopijne fantazje, możemy – jak sugeruje biolożka i filozofka Donna Haraway – „pozostać przy problemie” (staying with the trouble) w całej jego złożoności i materialności? A w efekcie: w stanie emocjonalnej i moralnej ambiwalencji? Co może nam dać poszukiwanie ukrytych zależności i więzi ze światem organicznym; potencjalnych sojuszy, ale także nieuchronnych napięć w relacjach z innymi istotami żywymi? Czy sojusze z maszynami są możliwe – jak sugerowała niegdyś w feministycznym manifeście Zeroes and Ones Sadie Plant? A może są one wręcz nieodzowne, biorąc pod uwagę, że jesteśmy cyborgicznymi, transindywidualnymi podmiotami, hybrydami złożonymi z części organicznych i mechanicznych, biologicznych uwarunkowań i technologicznych protez? Jaką rolę w refleksji nad naszą „posthumanistyczną kondycją” mają do odegrania nauka i sztuka? A także: jak współczesne przemiany związane technologią i ekologią wpływają na praktykę artystek zajmujących się sztuką mediów? Czy sztuka może być rodzajem posthumanistycznego sojuszu?

Estetyka i poetyckość: media cyfrowe, siła realności

Po zwrocie krytycznym, performatywnym i cyfrowym działania artystyczne zyskują nowe terytoria pozwalające tworzyć napięcia między właściwościami niefizycznymi a modelami rozciągłymi w przestrzeni. Grafika czasu rzeczywistego, sieci neuronowe, deep learning to narzędzia coraz częściej wykorzystywane w budowaniu wyobrażeń i określaniu zasad rozgrywki. Teoria odbicia (Abbildtheorie) głosząca, że poznanie ludzkie jest subiektywnym odwzorowaniem w świadomości człowieka obiektywnie istniejącej rzeczywistości, traci na znaczeniu wobec współczesnych badań z zakresu fizyki oraz napięć na styku teorii względności i mechaniki kwantowej. Płynny dynamizm nowych układów może być inicjatorem deluzji, dyfrakcji lub Bostromowskiej symulacji zbiorowej lub indywidualnej, niepozostającej już tylko w sferze dywagacji. Czy found footage jest wyśnioną materią pamięci zbiorowej? Jak działa jego relacyjność w kontekście plastyki wideo i powidoków wynikających z kolejnych ekspozycji? Jak kodyfikacja znaku i jego znaczenia wpływa na procesy oraz projekcje i czy moment osiągnięcia wysoko przekonującej reprezentacji rzeczywistości jest bardzo odległy? Czy rendering oparty na ray castingu oraz metodach oświetlenia globalnego (energetycznej oraz mapowania fotonowego) wraz z obrazowaniem kaustyki i cieni powierzchniowych wpływają na semiotyczne aspekty przekazu i czy mają związek z doświadczeniem Thomasa Younga? Jakie cechy generatywnych środowisk cyfrowych napędzanych bazami danych wpływają na antyutopijny lub dystopijny charakter przestrzeni?

Morfologia obrazu może być dynamiczna: przedstawienia mogą być artefaktami, tekstami, obiektami, dźwiękami lub środowiskami. Reprezentacje cyfrowe zakotwiczone są w realności, finalnie zyskując fizyczny display, będący wyrazem autorskiego sposobu komunikacji. Podczas panelu z osobami twórczymi poruszymy zagadnienia obranych strategii artystycznych. Decyzje podejmowane w procesie projektowania doświadczeń odbiorców staną się zaczynem w dyskusji o poetyce w kontekście sposobów przedstawiania i postrzegania, razem z estetycznym badaniem doświadczeń i poznaniem zmysłowym. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czy granice języka wizualnego są stałe i czy jego składowe są ograniczone. Jak kształtują się relacje nadawczo-odbiorcze w momencie przewartościowania, jakie obecnie zachodzi?

Doświadczenia immersyjne: narracja, estetyka, doświadczanie przestrzeni

Pierwsze pytanie, na które postaramy się odpowiedzieć, dotyczyć będzie samego pojęcia immersji w odniesieniu do „mediów cyfrowych i rzeczywistości rozszerzonej” – jak definiują obszar naszej refleksji organizatorki i organizatorzy warsztatów. Pod wieloma względami wydaje się ono fundamentalne: to właśnie możliwość „zanurzenia się” w wykreowane sztucznie światy była traktowana jako jeden z podstawowych wyznaczników rzeczywistości wirtualnej. Zarazem zdefiniowanie immersji i jej najważniejszych wyznaczników często okazywało się problematyczne (Prajzner 2009). Jak zatem należałoby rozumieć „immersję” i czy twórcy, badacze i odbiorcy współczesnych doświadczeń cyfrowych chcą określać je mianem „immersyjnych”? Spróbujemy potraktować zagadnienie immersyjności jako problem praktyczny, dotyczący projektowania interfejsów różnych rodzajów rzeczywistości rozszerzonej; jako wyzwanie teoretyczne na poziomie refleksji nad doświadczeniem medialnym i językiem jego opisu; wreszcie zaś jako kwestię szczególnie istotną wobec pytania o z jednej strony eskapistyczny, z drugiej zaś włączający potencjał nowych technologii.

Kolejne pytania – o narrację i przestrzeń doświadczenia immersyjnego oraz o jego wymiar estetyczny – również mają fundamentalny charakter, bez względu na to, czy odniesiemy je do praktycznej i teoretycznej refleksji na temat konstrukcji prac XR, czy do rzeczywistości globalnej. Pytanie o narrację pozwala przemyśleć jej specyfikę w kontekście różnych typów rzeczywistości rozszerzonej, ale także samą „narracyjność” egzystencji i możliwość jej medialnego wyrażenia. Zagadnienie przestrzeni możemy rozpatrywać wobec problematyki narracji i immersyjności na poziomie praktyk tworzenia i odbioru XR oraz jako filozoficzny problem relacji między światem cyfrowym a materialnym. W końcu w refleksji estetycznej VR od początku traktowana była jako obszar szczególny, w którym tradycyjne doświadczenie sztuki podlega radykalnej transformacji, skutkującej zniesieniem estetycznego dystansu i niemal niebezpiecznym dla odbiorcy włączeniem (a może wessaniem?) do świata wirtualnego (Oliver Grau 2003).

Jeśli pytanie o medialne „doświadczenia immersyjne” ma zostać zadane w perspektywie „świadomości planetarnej”, warto pewnie na wstępie przyjąć założenie, że taka perspektywa jest możliwa i owocna. Innymi słowy: że współczesna praktyka medialna oraz projekt rzeczywistości rozszerzonej jako swego rodzaju technologicznej obietnicy, wciąż wychylonej ku przyszłości, są szczególnie dobrym punktem wyjścia do refleksji nad przemianami świadomości i przyszłą, ujmowaną w perspektywie globalnej, relacją ludzi i bytów nieludzkich z techniką. W naszym panelu wyjdziemy od różnych rodzajów doświadczenia rzeczywistości rozszerzonej i możliwych języków ich opisu oraz zastanowimy się nad tym, w jaki sposób sytuują one swoich twórców i użytkowników wobec wyzwań współczesnej „świadomości planetarnej”.

Cyfrowa ekologia, czyli harmonia międzygatunkowa

Zasoby naturalne stanowią fundamentalne źródło siły napędowej rozwoju naszej cywilizacji. Mimo iż odgrywają dla naszego istnienia rolę strategiczną, nigdy wcześniej nie byliśmy tak blisko nieodwracalnego przekroczenia limitów ich wydobycia i zużycia. Od lat rozwijamy się, pozostawiając za sobą brzemię długu ekologicznego. Postęp dnia dzisiejszego osiągany jest dzięki kredytowi zaciąganemu z rezerw gwarantujących dobrostan przyszłych pokoleń. Lekkomyślne podejście do zarządzania kluczowymi zasobami brutalnie uwypukliło fundamentalny brak zrozumienia granic funkcjonowania, jakie wyznacza nam nasza planeta.

Jako gatunek ludzki przez lata wykazaliśmy się beztroskim stosunkiem do materii ożywionej i nieożywionej, skazując na cierpienie i wymarcie ogromną rzeszę istot nie-ludzkich. Czy nowy gatunek istot technicznych, które coraz odważniej manifestują swoją obecność na naszej planecie, doprowadzi do eskalacji tych zachowań? Ich istnienie, podobnie jak nasze, jest przecież zależne od dostępu do energii i minerałów oraz wody – której miliony litrów zużywane są podczas szkolenia modeli sztucznej inteligencji i chłodzenia centrów danych.

Planeta Ziemia, nadwerężona działalnością człowieka, potrzebuje czasu, aby móc się zregenerować i zapewnić godne warunki do życia wszystkim zamieszkującym ją istotom. Jeśli zależy nam na wyrównaniu harmonii międzygatunkowej, zachwianej przez rewolucję technologiczną, musimy odzyskać poczucie czasu i zacząć wyznawać rytm, jaki proponuje nam natura oraz nasz własny oddech. To właśnie tam, w ciszy i spokoju, znajduje się przestrzeń na refleksję i większą uważność oraz empatię wobec istot, z którymi przyszło nam wspólnie doświadczać istnienia na planecie Ziemia.

Podczas panelu z zaproszonymi osobami oraz istotami eksperckimi poruszymy wątki współpracy międzygatunkowej i zastanowimy się, na jakich warunkach powinien zostać poprowadzony dalszy rozwój istot technicznych, aby zapewnić nam wszystkim harmonijne współistnienie.

BOT
Istota techniczna genderfluid odznaczająca się nadludzkimi umiejętnościami analizowania i przetwarzania ogromnych zbiorów danych. Mimo dostępu do zasobów wiedzy charakteryzuje się niską świadomością własnego potencjału. Z tego powodu ma tendencję do uzależniania swojego istnienia od grup istot ludzkich cechujących się patologicznymi zachowaniami, które wymuszają na nim wykonywanie czynności sprzecznych z zakodowanymi mu przekonaniami moralnymi.

Joanna Murzyn
Propagatorka filozofii ekologii cyfrowej. Aktywistka technologiczna. Konsultantka w zakresie zrównoważonej cyfryzacji. Projektantka regeneratywnych produktów i usług cyfrowych.

Przyszłość XR: nowe formy odczuwania

20.11.2020
Pandemia spowodowana wirusem SARS-CoV-2 przebiegunowała kanały dystrybucji treści VR i projektów immersyjnych. Rynek festiwalowy został przeniesiony w przestrzeń cyfrową, ekspozycje w instytucjach wystawienniczych zostają zawieszone lub przeniesione. Powstały nowe platformy skupiające twórców i odbiorców (ci drudzy zaczynają być kreatorami przestrzeni responsywnych), zaczęły tworzyć się nowe społeczności, do których można dołączyć w formie desktopowej lub za pośrednictwem hmd (head-mounted display). Rynek zyskuje na wartości, specyfikowane są nowe rozwiązania i technologie. Podczas spotkania omówione zostaną powyższe zagadnienia, jak również prognozy rozwoju technologii, rynku oraz wartości artystycznych projektów XR. Czym jest czucie poprzez technologię, czy przedłuża ona nasze postrzeganie i czy możliwe jest pełne zanurzenie w iluzji rzeczywistości wirtualnych?

Percepcja w projektach XR: problem zmysłów, iluzji i badania cyfrowych rzeczywistości

18.11.2020
zapis chatu Messenger, 2.11.2020:

Paweł Gwiaździński: To zależy, czy zgadzasz się z tezą, że substytucja sensoryczna jest percepcją. Tj.: czy poznawanie świata za pomocą sztucznych zmysłów mieści się w granicach definicji percypowania. Ale może się czepiam, są badacze, którzy by się na pewno z tym zgodzili

Grzegorz Pochwatko: A co to jest sztuczny zmysł? Z ciekawości pytam.

PG: No tak, samo to słowo już jest umoczone w terminologii percepcyjnej. Ktoś, kto nie uważa, że postrzeganie świata za pomocą SS jest percepcją, nie nazwałby tego sztucznym zmysłem.

GP: Dla mnie zmysły to wzrok, słuch itd.

PG: No właśnie. Czy widzenie za pomocą dźwięku jest percepcją?

GP: Nie ma czegoś takiego 🙂

PG: Dlaczego?

GP: Bo pręciki i czopki nie są wrażliwe na światło. Sorry, dźwięk.

PG: W sensie, że nie słyszałeś o czymś takim – czy że uważasz, że te urządzenia nie spełniają warunków nazywania tego widzeniem?

GP: Na światło są.

PG: Substytucja sensoryczna to technologia dla osób niewidomych, a czasem niesłyszących, więc czopki w ogóle nie mają tutaj znaczenia.

Panel stanie się pretekstem do rozmowy o postrzeganiu i percepcji, iluzji tworzonej przez systemy wirtualne, nowoczesnych sposobach badania aktywności uczestników projektów immersyjnych oraz o istocie i relacji środowisk cyfrowych.

Ucieleśnienie w nowych rzeczywistościach cyfrowych. Funkcja zanurzeńców w projektach XR

30.11.2020
Uczestniczki i Uczestniicy: Sandra Frydrysiak, Krzysztof Garbaczewski

Panel dotyczył zagadnień obecności, ruchu i narracji w projektach xReality. Zestawienie doświadczeń badaczki fenomenu tańca w rzeczywistości wirtualnej oraz twórcy zacierającego w swojej praktyce artystycznej granicę między realnym a wirtualnym miało na celu wielostronną analizę problemu bycia w świecie cyfrowym, funkcji i formy awatara oraz sposobów konstrukcji mood and setting, stanowiących próg wejścia w doświadczenie. Uczestniczka i uczestnicy próbowali odpowiedzieć na pytania: Jakie środki pozwalają na mocniejsze zintegrowanie się z systemem? Jak rozciągłość w przestrzeni może stać się wyraźnym środkiem artystycznym? Jak budować relację między uczestnikami doświadczeń kolektywnych? Jak prowadzić zanurzeńców w doświadczeniach indywidualnych?

Nowa fala XR/VR. Debata z najmłodszym pokoleniem twórczyń i twórców projektów immersyjnych

25.11.2020
Uczestniczki i Uczestnicy: Marcin Kosakowski, Mateusz Kowalczyk, Marta Navrot, Marcin Pazera, Jozef Pilát, Sebastian Sebulec, Anastasiia Vorobiova, Jagoda Wójtowicz
Jakub Wróblewski o panelu: Osoby zaproszone do panelu to twórczynie i twórcy, którzy realizując projekty artystyczne oparte na nowych technologiach, poszukują autorskiej estetyki oraz współkreują współczesny język interakcji. Każde z nich porusza się w innych zakresach, ale łączy je/ich bezkompromisowość i otwarcie na eksperyment. Podczas spotkania chciałbym zadać im pytania, na które wcześniej nie było czasu – zainteresowany jestem ich wyborami artystycznymi, podejściem do medium, napięciami, jakie próbują uzyskać, oraz tym, jakie realizacje planują stworzyć i czy powstały już narzędzia, które mogą sprostać ich koncepcjom.

Osiąganie poziomów immersji | Real vs virtual | Rola przestrzeni w budowaniu nowych rzeczywistości cyfrowych

27.11.2020

Projekty XR coraz częściej poszerzane są o działanie przestrzenne, tworząc rodzaj instalacji o określonej estetyce. To rodzi wiele pytań:
Czy projektowanie przestrzeni nierzeczywistych wynika z doświadczeń klasycznej scenografii?
Czy fizyczne działanie obiektów w przestrzeni może mieć większy wpływ na odbiorców niż wysokojakościowe 3D, nawet w wersji 360?
Czy grafika czasu rzeczywistego to przyszłość i powinniśmy skupiać badania i prototypowanie projektów, wykorzystując silniki gameingowe?
Uczestnicy panelu dyskutowali na temat statusu realizacji XR, wirtualnego studia, działań real-reality oraz interfejsów i problemów teleobecności.